Even anders: de verlaten ondergrondse luchtmachtbasis van Željava

Voor veel reizigers zullen de Kroatische Plitvicemeren geen onbekend terrein zijn. Dit nationale park, volgens velen één van de mooiste plekken van Europa, is een rustieke oase (als ’t geen spitsuur op de smalle wandelpaden is althans!) in een prachtige omgeving die nog maar zo kort geleden roerige tijden kende.

Begin jaren ’90 woedde er in wat nu het grensgebied van Kroatië en Bosnië-Herzegovina is een onafhankelijkheidsoorlog waarvan de gevolgen vandaag de dag nog zichtbaar zijn. Zowel in het landschap, waar je nog veelvuldig kapotgeschoten gebouwen tegenkomt die niet afgebroken of herbouwd zijn, als in de gedachten van de lokale bevolking, waarvan velen nog altijd niet begrijpen hoe het zo ver kon komen dat de buurman plotseling de vijand werd.

Precies op de grens ligt de al tientallen jaren verlaten Željava luchtmachtbasis, pal naast het gelijknamige dorpje. Eén van de landingsbanen ligt zelfs deels in Kroatië en, afgescheiden door betonblokken en een beveiligingscamera, voor de andere helft in Bosnië-Herzegovina. Het “hek” is bedoeld om voertuigen tegen te houden, maar wandelend kun je (weliswaar voor het oog van de camera) de grens daar passeren. Wij konden het niet laten om deze mogelijkheid aan te grijpen letterlijk uit de E.U. te stappen. En er weer in. En er weer uit. En er weer terug in. Enfin, je begrijpt het idee. Laten we het maar als Engelse humor bestempelen.

Kijk, ik ben een vliegtuig!

Het over, deels vernietigde en overwoekerde, taxi – en landingsbanen rijden is een leuke ervaring, maar het hoogtepunt is natuurlijk de basis zelf. Het meest bijzondere aspect van Željava is zonder meer het feit dat vrijwel het volledige complex in een berg gebouwd is. Het is een enorm ondergronds stelsel, wat dan ook een enorm kostenplaatje (omgerekend al snel een miljardje of zes, deels afkomstig uit leningen van de Wereldbank, onder de noemer ‘infrastructurele investeringen’…) en een constructietijd van maar liefst 20 jaar (van 1948 tot 1968) tot gevolg had. Dan heb je wel wat: het grootste ondergrondse vliegveld van het voormalige Joegoslavië. Het uit 3,5 kilometer aan tunnels bestaande complex zou bestand zijn tegen nucleaire inslagen met een kracht van maar liefst 20 kiloton (te vergelijken met de  Amerikaanse ‘fat man’ kernbom die tijdens de Tweede Wereldoorlog op Nagasaki was gedropt) en bood een thuisbasis aan naar verluidt twee eskaders gevechtsvliegtuigen en een smaldeel verkenningstoestellen (een totaal van al snel een kist of 60), hoewel onbevestigde berichten spreken van een nog grotere capaciteit.

Alles was aanwezig om in geval van nood tot wel 1000 militairen in de afgesloten bunker een maand van eten en drinken te voorzien. Dit bleek tijdens de gebruiksduur van het complex nooit nodig. De basis is tot tweemaal toe door “eigen vuur” bestookt, om zo te voorkomen dat de tegenstander deze in handen zou krijgen. In april 1992 werd ‘t het JNA van Slobodan Milošević er wat te heet onder de voeten. Ze bliezen nog snel de landingsbanen aan gort en verlieten Željava. Een maand later leek ook de nog maar vers uitgeroepen Republiek Servisch Krajina, op dat moment “de baas” in de regio, geen blijvertje te gaan worden en zij besloten voor vertrek volledig korte metten met de basis te maken. Maar liefst 56 ton explosieven werd gebruikt om het complex, dat van buiten schier onverwoestbaar was, van binnenuit in één klap op te blazen. De actie had een aardbeving die tientallen kilometers verderop gevoeld werd tot gevolg en er zou tot een half jaar na dato rook uit de ingangen komen.

Niet zonder een duidelijke disclaimer…

Vanwege talrijke gevaren is Željava air base in de jaren die volgden op de destructie aan haar lot overgelaten. Inmiddels is het een plek die voornamelijk onder de urban explorers en binnen het thanatoerisme (het begrip voor het gemak uitrekkend tot wat heden ten dage als ‘dark tourism’ omschreven wordt) aan populariteit wint. Die gevaren uit het verleden zijn vandaag de dag lang niet allemaal uit de weg geruimd. Er zijn, hoewel niet recentelijk, toxicologische rapporten verschenen waarin bericht werd over rete-giftige pcb’s (foute boel) en een mogelijke aanwezigheid van de radioactieve isotoop americium-241 (net zo vervelend als dat ‘ie klinkt). Afschrikwekkender en spannender zijn echter de mijnenvelden die de omgeving vullen. Even snel de bosjes in wandelen om een plasje te doen is op en rond de basis sterk af te raden. Gelukkig staan overal waarschuwingsborden om je hieraan te herinneren. Zolang je op het geasfalteerde gedeelte blijft is er echter geen enkel gevaar.

Het is voor velen ongetwijfeld aantrekkelijk om het complex te betreden en op onderzoek uit te gaan. Het zal je niet verbazen dat ook dit niet zonder risico’s is, nog afgezien van de eerder genoemde mogelijke aanwezigheid van giftige stoffen. Het is aardedonker en de veelal kolossale ruimtes zijn moeilijk te verlichten. Het is uiteraard van belang dat je wel poogt dit zo goed mogelijk te doen. Met je telefoontje als zaklamp gaan wandelen in onbegonnen werk. Een opgeblazen complex kent ook instortingsgevaar en er zijn legio struikelmogelijkheden. Als je niet bang aangelegd bent is het zeker een mooie, avontuurlijke onderneming. Minder gevaarlijk maar mogelijkerwijs onhandig is de alom vertegenwoordigde grenspolitie en de hoofdreden voor hun aanwezigheid: de vele immigranten die tegenwoordig aldaar de E.U. proberen te bereiken. Voor beide hoef je uiteraard geen angst te hebben, maar je kunt je wel rotschrikken als er ineens weer een paar mensen (met gevaar voor eigen leven, daar in die mijnenvelden…) uit de bosjes komen wandelen. Wij hebben zelf geen problemen met de grenspolitie gehad, maar er gaan verhalen over wangedrag van agenten. In hoeverre de basis nou daadwerkelijk verboden terrein is lijkt voor iedereen onduidelijk te zijn.

De weg van het begin van het terrein, tegen het dorpje Željava aan, tot de ingang van het ondergrondse complex is in slechte, maar eigenlijk voor iedere auto begaanbare staat. Nog voordat je die kant opstuurt is echter al een erg leuk begin van het avontuur te vinden. Een oude Douglas C-47, of wat er van over is, tussen de wilde begroeiing biedt een prachtig en relatief veilig decor voor de broodnodige Instagram-kiekjes. Toch moet je ook hier om inmiddels bekende redenen wel op de gebaande paden blijven.

Al met al is een bezoekje aan de air base een leuk uitje voor de liefhebber. De geschiedenis maakt het een interessante plek en als je avontuurlijk ingesteld bent kun je het feitelijk zo bont maken als je zelf wilt. Toch was het ook voor ons, zeker niet de grootste helden, een uitje waar we met veel plezier op terugkijken. Het is een keer echt iets totaal anders. Een absoluut unieke ervaring die je op weinig plekken ter wereld kunt vinden. Dat maakt het stiekem, ondanks alles, gewoon een aanrader.

Heb je vragen of opmerkingen over deze blog of wil je jouw eigen ervaringen over deze of andere bestemmingen delen? Dat kan op ons reisforum! Klik hier om naar het Wereldverkenner.nl Reisforum te gaan.